کیسه تنان (CNIDARIANS)
گروهی باستانی از موجودات آبزی که در دوره پریکامبرین (Precambrian) حدود ۶۰۰ میلیون سال پیش ظهور پیدا کردند. این گروه شامل مرجان های صخره ساز، شقایق های دریایی و هیدرید ها بوده که بیشتر آنها دریازی می باشند. کیسه تنان دارای تقارن جانبی بوده و بدنی کیسه مانند دارند که حفره دهانی در مرکز آن قرار گرفته و اطراف آن با بازوهای (Tentacles) های زهر داری پوشیده شده است. (حفره های دهانی در کیسه تنان هم به عنوان دهان و هم به عنوان مخرج استفاده می شود)
به طور کلی دو شکل بدن وجود دارد: پولیپ فرم مانند شقایق دریایی که سطح دهان رو به سمت بالا قرار گرفته و شاخک ها در اطراف آن قرار دارد و شکل دوم عروس دریایی بالغ که می توانند شنا کنند، دهان و بازوهای آنها رو به سمت پایین قرار دارد.
آناتومی
مرجان ها و شقایق های دریایی تنها به صورت پولیپ (Polyp) وجود دارد. در حالی که سایر کیسه تنان می توانند در مراحل مختلف زندگی خود دارای مراحل مدوزا (Medusa) و پولیپی نیز باشند. دیواره بدن پولیپ ها و مدوزا شامل دو نوع بافت می باشد. بخش خارجی دیواره بدن اپیدرمیس (Epidermis) می باشد که مانند پوست نقش حفاظتی دارد. لایه داخلی بافت بدن مانند آستری حفره بدن را می پوشاند و لایه گسترودرمیس (Gastrodermis) را شامل می شود. این لایه، مواد هضم شده را به بیرون دفع کرده و علاوه بر آن باعث تشکیل سلول های تولید مثلی می شود.
فاصله مابین این دو لایه را یک ماده ژله مانند پر کرده که مزوگلا (Mesoglea) نامیده می شود. تنتاکل ها حاوی سلول های زهردار و یا نماتوسیت ها می باشند که ندوسیت نامیده می شوند این ویژگی منحصر به این شاخه از موجودات می باشند. یک سیستم عصبی در این گروه مسئول پاسخ دهی به تغییرات دما، مواد شیمیایی و تماس می باشند.
پولیپ و مدوزا
پولیپ ها اندام های لوله مانندی هستند که در یک انتها بسته می شوند و توسط دیسک باسال خود به یک سطح سخت متصل می شوند. پولیپ ها می توانند به صورت منفرد و یا اجتماعی زندگی کنند.مدوزاها معمولا زنگوله مانند بوده و مزوگلای ضخیم تری دارند. برخی از آنها دارای ماهیچه هایی برای حرکت می باشند.
آرایش شاخک ها
تعداد شاخک ها بر روی پولیپ های مرجانی در گروه های مختلف متفاوت می باشند. پولیپ های همه مرجان های نرم، دارای ۸ تنتاکل بوده و بنابراین به آنها مرجان های اوکتاکورال (Octacorals) می گویند. دسته دیگر از مرجان ها دارای تنتاکل هایی با ضریب شش می باشند که به آنها هگزاکورال (Hexacorals) می گویند.
سلول های گزنده
هر سلول گزنده شامل ساختارهای پیازچه مانندی است که نماتوسیت (Nematocyst) نامیده می شوند و حاوی رشته ی مارپیچی و خارداری می باشد که در صورت تحریک شدن با لمس و یا مواد شیمایی، پولیپ اقدام به پرتاب رشته فنر مانند خود کرده که در پوست شکار مورد نظر نفوذ می کند. تنتاکل های مرجان ها برای کشیدن قربانی مورد استفاده قرار می گیرد.
اسکلریت ها
تکه های باریک و کوچک کربنات کلسیم اسکلریت (Sclerite) نامیده می شوند که در سر تاسر بافت های مرجان های نرم و بادبزن های دریایی پراکنده شده اند. در اینجا این بخش ها با تکه های سفید رنگ که در زیر پوست کلنی مرجانی جمع شده اند قابل مشاهده می باشند.
مرجان های صخره ساز
صخره های مرجانی توسط کلنی های پولیپ های مرجانی که اسکلت سخت کربنات کلسیم ترشح می کنند ساخته می شوند. زمانی که پولیپ های کوچک تقسیم می شوند رشد کرده و به این ترتیب صخره مرجانی توسعه می یابد.
آبسنگ های مرجانی با وسعت ۲۸۴۳۰۰ کیلومتر مربع که کمتر از ۲% سطح اقیانوس ها و دریاهای جهان را می پوشانند، از متنوع ترین زیستگاه های دریایی جهان محسوب می شوند که ساکن آب های استوایی و نیمه استوایی هستند. به دلیل ساختار آهکی و معماری خاص، تنوع زیستی در این مناطق فوق العاده بالا است، به طوری که پس از جنگل های استوایی دومین زیستگاه غنی جهان را تشکیل می دهند. از میان ۳۳ شاخه جانوری و گیاهی که در زیستگاه های دریایی یافت می شوند. ۳۰ شاخه در این مناطق زندگی کرده و تخمین زده می شود بیش از ۹ میلیون گونه گیاهی و جانوری در این زیستگاه ها زندگی می کنند.
این امر رونق فعالیت های شیلاتی در صید ماهیان و دیگر بی مهرگان تجاری (لابستر، خیار های دریایی خوراکی و غیره ) را به دنبال دارد. به طوری که ۱۰ درصد صید ماهیان شیلاتی دنیا در این مناطق صورت می پذیرد و از این نظر هر کیلومتر مربع آن، سالانه ارزشی معادل ۱۵۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ دلار آمریکا دارد. بهره برداری انسان از این زیستگاه ها تنها محدود به فعالیت های شیلاتی نیست، بلکه طبق برآوردهای انجام شده، این منابع با ارزش زیستی از جنبه های مختلف سالانه در سراسر دنیا حدود ۳۷.۵ میلیارد دلار سود عاید انسان ها می کنند.
این مناطق، به عنوان موج شکن های طبیعی عمل کرده و ۹۰ درصد انرژی امواج را جذب مینماید و بدین طریق مانع از فرسایش سواحل می شوند. انواع دیگر بهره برداری انسان شامل مواردی همچون: استفاده از صنایع دارویی و پزشکی نظیر ساخت استخوان و دندان مصنوعی، رونق فعالیت های گردشگری و جذب گردشگر و تجارت ماهیان زینتی است. حدود ۸۰۰ گونه مرجان سخت در دنیا وجود دارد که اکثر این گونه ها در آب های اقیانوس آرام یافت می شوند. بیشترین تنوع گونه ای مرجان های سخت در کشور فیلیپین، اندونزی، مالزی، و گینه نو با بیش از ۵۰۰ گونه مرجان در هر یک از این کشور ها است.
این موجودات جز مسن ترین جوامع دریایی با تاریخچه معادل بیش از ۴۵۰ میلیون سال بوده و در ۱۰۱ کشور جهان پراکنده اند. درجه حرارت مناسب برای رشد آنها بین ۲۳ تا ۲۹ درجه سانتی گراد و شوری مناسب ۳۲ تا ۴۲ قسمت در هزار است.
خلیج فارس پیکره آبی نیمه بسته ای به طول ۱۰۰۰ کیلومتر و پهنای ۳۴۰ کیلومتر تا ۶۰ کیلومتر در تنگه هرمز است. متوسط عمق آن ۳۵ متر و حداکثر عمق آن ۱۰۰ متر است. میزان شوری آن بین ۲۸ تا ۵۰ قسمت در هزار و نوسانات دمایی از ۱۲ درجه سانتی گراد در زمستان تا بیش از ۴۰ درجه سانتی گراد در تابستان، متغیر است.
این شرایط منحصر به فرد محدودیت هایی را برای جوامع مرجانی به وجود آورده و باعث کاهش تنوع گونه ای مرجان های سخت این منطقه در مقایسه با اقیانوس هند می گردد، از طرفی، شرایط فوق سبب می گردد تا مرجان های سخت این منطقه، نسبت به سایر نقاط دنیا شرایط حادتری را تجربه نمایند، به طوری که مرجان های این منطقه در مقایسه با دیگر نقاط اقیانوس هند مقاوم تر هستند.
حرکت
متحرک ترین کیسه تنان عروس های دریایی و مدوزا ها بوده که دارای زندگی آزاد هستند و بین ستون های آب شناور می مانند. آنها همچنین به صورت فعالانه ای می توانند مانند نیروی جهش جت حرکت کنند. بسیاری از کیسه تنان کلنی شکل مانند مرجان ها و بادبزن های دریایی نمی توانند از یک مکان به مکان دیگر حرکت کنند. با این حال آنها می توانند برای تغذیه و یا فرار از شکار پولیپ های خود را باز و بسته کنند و حتی برخی از بادبزن های دریایی می توانند کل بدن خود را به زیر سطح رسوبات بکشند.
مرجان های قارچی به بستر متصل نشده می توانند به آرامی حرکت کنند و حتی در صورت واژگون شدن قادرند تا خود را به حالت اولیه بازگردانند.
شقایق های دریایی می توانند با استفاده از ماهیچه های دیسک مانند خود به آرامی بر روی بستر بخزند و حتی برخی از گونه ها اگر مورد حمله قرار بگیرند شنا کنند.
شنا کردن عروس های دریایی
یک عروس های دریایی با استفاده از ماهیچه های خود که صفحه زنگوله مانند را منقبض کرده حرکت می کنند.
تکثیر و تولید مثل
اعضای رده Anthozoa ها مثل مرجان ها و شقایق های دریایی اصولا از روش های تولید مثل غیر جنسی برای تکثیر استفاده می کنند. به این ترتیب که یک پلیپ بالغ نمونه کاملی از خود را ایجاد کرده که پلیپ جدید از کلنی جدا شده و ساختار جدیدی را ایجاد می کند. همچنین اعضای این رده می توانند به روش جنسی نیز تولید مثل کنند که با تولید تخمک و اسپرم و رها کردن آنها در آب و انجام عمل لقاح لارو تشکیل شده که به آن (Planula larva) گفته می شود. لاروها بعد از کامل شدن در شکل پلیپ به صخره ها چسبیده و کلنی جدیدی را شکل می دهند.
عروس های دریایی نیز بخشی از دوره زندگی خود را در شکل پلیپ سپری می کنند به این ترتیب که بعد از تخم ریزی جنس ماده و نر و تشکیل لارو، ابتدا یک پلیپ شکل گرفته که به سطح صخره ها یا بستر می چسبد و بعد از رشد و دگردیسی در حالت Medusa و یا شکل اصلی عروس دریایی از صخره ها جدا شده و به زندگی خود ادامه می دهد.
زوگزانتلا (ZOOXANTHELLAE)
اسکلت های دریایی ساخته شده توسط مرجان ها جهت ساخت خود نیازمند انرژی می باشند. مرجان ها نمی توانند در آبهای بسیار تمیز پلانکتون کافی به دست آورند. در مقابل آنها به جلبک های تک سلولی همزیست بسیار ریزی وابسته بوده که زوگزانتلا نامیده می شود و درون سلول های آنها زندگی می کنند. این جلبک ها با استفاده از فرایند فتوسنتز مواد قندی تولید می کنند. که این مواد هم توسط جلبک ها و هم توسط مرجان ها مورد استفاده قرار می گیرند.
در واقع جلبک ها از بافت های مرجانی به عنوان یک مکان مناسب برای زندگی سود برده و علاوه بر این از مواد زاید نیتروژنی تولید شده توسط مرجان ها بهره می برند. اگر مرجان ها دچار استرس دمایی و یا بیماری گردند می توانند زوگزانتلا ها را از بافت های خود به بیرون دفع کنند. به این پدیده سفید شدگی مرجانی گفته می شود.
رنگ مرجان ها
صخره های مرجانی دارای پولیپ های رنگی مختلف با اسکلت سفید رنگ می باشند. زوگزانتلاها جلبک های بسیار ریزی هستند که باعث ایجاد رنگ در مرجان ها می شوند. زیرا مرجان ها در حقیقت بی رنگ بوده که برخی از گونه های آنها درون اسکت های سفید رنگ زندگی می کنند.
طبقه بندی کیسه تنان
کیسه تنان به چهار کلاس و راسته ها و تیره های مختلف تقسیم می شوند.
آنتوزون هاAntozoans با حدود ۶۰۰۰ گونه
پولیپ های مرجانی منفرد و یا کلنی مانند دارای شکل های مختلف بوده و فاقد مرحله مدوزا می باشند. اوکتوکورال (مرجان های نرم، بادبزن های دریایی و سی پن ها) دارای پولیپ هایی با ۸ شاخک پر مانند می باشند. هگزاکورال ها ( شامل مرجان های سخت و شقایق های دریایی) دارای پولیپ های با مضرب شش تایی از تنتاکل ها می باشند. Ceriantipatharians پولیپ هایی با شاخک های بدون انشعاب می باشند.
عروس دریایی اسکیفوزا Scyphozoa با حدود ۲۰۰ گونه
این گروه بیشتر مدوزاهای با زندگی آزاد هستند که مانند زنگوله و یا نعلبکی شکل با شاخک های سمی هستند. حاشیه دهان در بخش تحتانی قرار دارد. این حاشیه ها برای تشکیل شاخک های دهانی و یا بازوهای دهانی به سمت بیرون کشیده می شوند.
عروس های دریایی جعبه ای شکل Cubozoa با حدود ۱۶ گونه
این عروس های دریایی زنگوله های مکعبی شکل با چهار صفحه جانبی و راس گنبدی شکل هستند. در هر گوشه دارای چهار شاخک و یا تنتاکل های خوشه ای هستند. بسیاری از آنها دارای نیش های سمی هستند.
هیدروید ها Hydroids با حدود ۲۷۰۰ گونه
تعداد کمی از آنها دارای اسکلت سخت هستند و برخی از کلنی ها مانند عروس های دریایی می توانند شناور بمانند. بیشتر گونه ها در این دسته دارای مرحله شنای آزاد مدوزا می باشند.